Zaburzenia odżywiania wśród sportowców

Kultura sportowa z naciskiem na perfekcjonizm oraz optymalny wygląd, masę ciała oraz przewaga konkurencyjna z tym związana to czynniki to wpływające na coraz większą liczbę sportowców z jadłowstrętem psychicznym. 

W badaniu NCAA ponad 30% sportowców wykazała postawy i objawy, które narażają na ryzyko jadłowstrętu psychicznego. Większość sportowców z zaburzeniem odżywiania to kobiety, jednak sportowcy płci męskiej też są narażeni na ryzyko zachorowania, jak przedstawia poniższa infografika. 

Szacuje się, że w USA nawet 10 mln kobiet i 1 mln mężczyzn cierpi na klinicznie zdiagnozowane zaburzenia odżywiania. Problemy mają często skryty charakter, co potwierdziło fińskie badanie społecznościowe, w którym blisko połowa wszystkich chorujących na jadłowstręt psychiczny jest niezdiagnozowana! 

Zaburzenia odżywiania są poważnymi i powszechnymi problemami psychicznymi. Jadłowstręt psychiczny cechuje się: 

• silnym lękiem przed nadwagą (pomimo niskiej masy ciała), 
• zniekształceniem obrazu swojego ciała, 
• niemożnością (poprzez zaburzone zachowania żywieniowe) utrzymania prawidłowej masy ciała, 
• u kobiet brakiem miesiączki.

Bulimia nervosa jest bardziej powszechna, a głównym objawem tego schorzenia jest napadowe objadanie się (bardzo duże porcje, spożywane szybko i w niekontrolowany sposób), po których często występuje oczyszczanie (wywoływanie wymiotów/środki przeczyszczające). Często spotykamy się z występowaniem łącznie tych dwóch stanów, które nazywane są zaburzeniami odżywiania. 

Czynniki ryzyka zachorowania na zaburzenia odżywiania przez sportowców: 

• sport, który podkreśla wygląd, wagę lub muskulaturę (gimnastyka, nurkowanie, kulturystyka, zapasy), 
• sport skupiający się na jednostce, a nie na całej drużynie (gimnastyka, bieganie, łyżwiarstwo figurowe, taniec, nurkowanie), 
• sporty wytrzymałościowe: lekkoatletyka, bieganie, pływanie, 
• niska samoocena, rodziny z zaburzeniami jedzenia, presja rówieśników, przewlekłe zmaganie się z nadwagą, traumatyczne doświadczenia życiowe, 
• przewartościowane przekonanie, że niższa masa ciała poprawi wydajność, 
• trenerzy, którzy koncentrują się przede wszystkim na sukcesie i wydajności, a nie na sportowcu indywidualnie.

Konsekwencje zaburzeń odżywiania

Zaburzenia odżywiania u sportowców są z pewnością powodem do niepokoju. Osoby dotknięte tym problemem bardzo często cierpią również z powodu innych zaburzeń psychicznych, takich jak: depresja, lęki, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, uzależnienia. W szwedzkim badaniu stwierdzono, że prawie połowa wszystkich pacjentów z problemami z jedzeniem ma zaburzenia lękowe i nastroju!

Jadłowstręt psychiczny może nieść za sobą szereg konsekwencji zdrowotnych, w tym ryzyko przedwczesnej śmierci (u kobiet nawet do 6–12 razy większe). Śmierć występuje najczęściej z powodu arytmii serca lub samobójstwa (około 20% zgonów). Zaburzenia rytmu serca mogą wynikać z nierównowagi elektrolitowej w konsekwencji wymiotów, nadużywania środków przeczyszczających/moczopędnych oraz głodówek. 

Nieprawidłowe zachowania żywieniowe to wywoływanie wymiotów, metody odwadniające/przeczyszczające, głodówki; również intensywne ćwiczenia fizyczne mogą zaburzyć pracę całego organizmu. 

Triada atletek

Wśród zawodniczek z zaburzeniami odżywiania, szczególnie przy niedoborowej, ograniczonej diecie diagnozowaną konsekwencją jest tzw. triada atletek. Są to trzy powiązane ze sobą zaburzenia w gospodarce hormonów płciowych, niedostateczny pobór energii (powiązany lub nie z jadłowstrętem) oraz niska gęstość mineralna kości. W 2014 roku termin „triada atletek” został zastąpiony terminem ,,względny niedobór energii w sporcie’’, aby podkreślić, że problem dotyczy również mężczyzn. U nich trudniej jest zaobserwować problemy z hormonami płciowymi, ale również dochodzi do zaburzeń w ich produkcji. Niska dostępność energii (przypadkowa lub zamierzona) w stosunku do zapotrzebowania związanego z podstawowymi funkcjami życiowymi oraz energii wydatkowanej podczas codziennej aktywności związanej i niezwiązanej z treningiem może w konsekwencji przyczyniać się do zaburzeń układu szkieletowego i rozrodczego. Dochodzi tutaj najczęściej do niepłodności oraz zaburzeń w mineralizacji kości. W niektórych przypadkach wystarczy kilka dni niedoborowej w energię diety, aby doszło do zaburzeń cyklu miesiączkowego u kobiet. Sygnałem alarmowym o demineralizacji kości mogą być złamania przeciążeniowe. 

Zmiany w układzie kostnym ciężko zidentyfikować bez badania pomiaru gęstości kości metodą DEXA. Niestety, podstawowe analizatory składu ciała, mimo że pokazują masę kości,  nie odzwierciedlają stopnia ich mineralizacji. Kości oprócz składników mineralnych składają się również z białka. Przy przewlekłym niedożywieniu często oprócz odpowiedniej podaży węglowodanów i tłuszczów dochodzi też do niedożywienia białkowego. 

Wyniki sportowe

W tej materii również może dochodzić do negatywnych konsekwencji u sportowców z zaburzeniami odżywiania. Sportowcy z jadłowstrętem psychicznym i wskaźnikiem masy ciała BMI < 16,5 nie powinni być dopuszczeni do sportu! 

Ponadto niska dostępność energii prowadzi do utraty zarówno tłuszczowej, jak i beztłuszczowej masy ciała, zaburzeń elektrolitowych, odwodnienia, a to nie będzie sprzyjać dobrej formie sportowej. 

Badania przesiewowe pod kątem zaburzeń odżywiania u sportowców

American Collage of Sport Medicine opracowało kwestionariusz mający na celu identyfikacje nieprawidłowych zachowań żywieniowych, w którym znajdziemy m.in. pytania: 

• Czy martwisz się o swoją wagę? 
• Czy jesteś na specjalnej diecie/unikasz niektórych rodzajów jedzenia? 
• Czy kiedykolwiek miałeś zaburzenia odżywiania? 
• Czy kiedykolwiek brałeś jakieś suplementy, które miały pomóc Ci schudnąć/poprawić wydolność?
• Czy próbujesz/ktoś Ci polecił stracić na wadze? 

W diagnostyce szczególną rolę odgrywają lekarze medycyny sportowej, trenerzy, psychologowie sportowi, dietetycy oraz fizjoterapeuci, którzy współpracują ze sportowcami i osobami aktywnymi. Wczesna identyfikacja i interwencja może zapobiec negatywnym konsekwencjom zdrowo-
tnym i sportowym. 

Leczenie 

Po postawieniu diagnozy zaburzonego odżywiania cały zespół: trener, psychoterapeuta, dietetyk, fizjoterapeuta powinien dbać o sportowca. W pierwszej kolejności musi zostać ułożony plan opieki – czy konieczny jest pobyt w szpitalu, czy leczenie stacjonarne. Bardzo ważna jest komunikacja pomiędzy członkami zespołu, aby sportowiec dotknięty problemem otrzymywał spójny komunikat. Taka całościowa terapia jest najbardziej skuteczna i najszybciej potrafi przywrócić zdrowie danej osobie. 

Leczenie żywieniowe

Rozwiązanie jest stosunkowo proste – jeść więcej oraz ćwiczyć mniej. Prawidłowo zbilansowana dieta sportowca nie powinna zawierać mniej niż 30 kcal na kilogram beztłuszczowej masy ciała (wyłączając tkankę tłuszczową). To jest limit, poniżej którego zwykle dochodzi do zaburzeń funkcjonowania gospodarki hormonalnej. 
Jednak nie zawsze w pierwszych etapach leczenia jest to możliwe do wdrożenia w życie z uwagi na blokady psychiczne przed jedzeniem. W praktyce najczęściej pacjenci boją się przytyć, dlatego samo rozpisanie im makroskładników i jadłospisu nie zawsze jest wystarczające.Oczywiście, dużą rolę w „odblokowaniu” pacjenta ma psychoterapeuta. Bardzo trudno poradzić sobie samemu z tym problemem, często osoba chora jest bardzo nieobiektywna w stosunku do swojego ciała i normalnego funkcjonowania. Musi zmierzyć się z własną chwiejną motywacją, nieprzyjemnymi dolegliwościami po powrocie do racjonalnego odżywiania, uporać się z blokadami psychicznymi, odbudować pewność siebie. Kluczem w leczeniu zaburzeń odżywiania jest zmiana nastawienia do własnego ciała i tak naprawdę dopiero wtedy pacjenci zaczynają świadomie przybierać na masie. 

Natomiast sam jadłospis od pierwszych dni leczenia również powinien być odpowiednio zbilansowany, aby zapobiec dalszej utracie masy kostnej oraz wyeliminować inne konsekwencje niedoborowej diety. Podaż energii w pierwszym etapie powinna być zwiększona minimum do 30 kcal/kg FFM, natomiast 45 kcal/kg FFM pokazuje lepsze wyniki leczenia.

Kolejnym bardzo ważnym elementem komponowania diety „rekonstrukcyjnej” jest odpowiednia podaż wapnia (1000–1300 mg) oraz witaminy D (400–800 IU). Podaż makroskładników powinna uwzględniać białko na poziomie co najmniej 1,2–1,6 g/kg m.c, podaż tłuszczu nie powinna schodzić poniżej 20% energii ogółem, a dopełnienie stanowić powinny węglowodany. 

Warto również zwrócić uwagę na podaż żelaza, witaminy z grupy B (bardzo często niedoborowa jest witamina B12). Czasami osoby leczone są na diecie wegańskiej czy wegetariańskiej i chciałyby na niej pozostać. Jest to bardzo kontrowersyjna kwestia. Doniesienia naukowe sugerują, że diety eliminacyjne czy alternatywne poprzez ciągłe skupianie uwagi na restrykcjach i ograniczeniach mogą potęgować zaburzenia odżywiania. Ponadto, dużo trudniej będzie zadbać o prawidłowe zbilansowanie diety wegańskiej z uwagi na spełnienie wymogów dotyczących podaży białka, żelaza czy właśnie witaminy B12. Wówczas niezbędna staje się dodatkowa suplementacja. 

Dietetyk również nie powinien nakłaniać osoby leczonej na zaburzenia odżywiania o dokładne ważenie produktów i liczenie kalorii. Może to się stać kolejnym przymusowym nawykiem/kompulsją, a przejawiać się skrajną kontrolą nad jedzeniem i być przeszkodą w dążeniu do zdrowia. Zdecydowanie lepszą metodą będzie robienie zdjęć swoim posiłkom na talerzu, ale tu również musimy bardzo ostrożnie i indywidualnie podejść do danej osoby. Osoby z anoreksją potrafią bardzo skutecznie kamuflować swoje zachowania żywieniowe i nie do końca obrazować nam faktyczną ilość zjadanego pokarmu. Dlatego jeszcze raz podkreślę, że najważniejsze jest dojście do równowagi psychicznej, aby móc osiągnąć równowagę w funkcjonowaniu całego organizmu pacjenta. Dopóki nie będzie sam z siebie chciał przytyć i odbudować zdrowia, żadna dieta nie będzie skuteczna. 

Podsumowanie 

Istnieją dowody naukowe na to, że zaburzenia odżywiania w sporcie są bardzo powszechne, a szczególnie w sportach „wrażliwych” na wagę. Choroby te mogą doprowadzić do znacznych zaburzeń w kondycji fizycznej i psychicznej. Mówi się, że osoby z zaburzeniami odżywiania są chore do końca życia, ale po zmianie przekonań problem powinien zostać zażegnany. Jednak w praktyce jest to trudne do osiągnięcia. Nieustanne bycie na ograniczeniach żywieniowych prowadzi do zaburzeń postrzegania prawidłowej diety i prawidłowego funkcjonowania własnego organizmu, a dzieje się to również w konsekwencji zaburzeń w produkcji hormonów głodu i sytości. Dlatego w tego rodzaju problemach bardzo ważne jest holistyczne podejście do tematu i pomoc sztabu specjalistów, którzy jako jeden zespół są w stanie doprowadzić do równowagi psychicznej, fizycznej oraz dobrej formy sportowej. 

BIBLIOGRAFIA

• Źródła : Burke, Deakin: „Clinical sports nutrition”; wyd. V; 2015 ; Eating Disorders in athletes, The Female Athlete Triad. (2007). Medicine & Science in Sports & Exercise, 39(10).
• Johnson, C. Powers, P.S., and Dick, R. Athletes and Eating Disorders: The National Collegiate Athletic Association Study, Int J Eat Disord 1999.
• El Ghoch M., Soave F., Calugi S., i wsp. Zaburzenia odżywiania, sprawność fizyczna i wyniki sportowe: przegląd systematyczny. Składniki odżywcze. 2013. 
• Smink F. R., van Hoeken D., Hoek H. W. Epidemiologia zaburzeń odżywiania: zapadalność, częstość występowania i śmiertelność. Curr Psychiatry Rep 2012. 
• Winstead NS, Willard SG. Gastrointestinal complaints in patients with eating disorders. J Clin Gastroenterol 2006.
• Raport AED, wydanie drugie. Zaburzenia odżywiania. 2011. //eatingdisorders.ucsd.edu/ed101/pdfs/AED%20Report.pdf 
• //www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3289170/ 
• //www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24174308